κουκλοθέατρο

Με αυτό τον όρο εννοούνται σήμερα δύο συγγενικές μορφές θεάτρου ανδρεικέλων· θεατρικές, δηλαδή, παραστάσεις που γίνονται με κούκλες, οι οποίες είτε είναι ολόσωμες, οπότε κινούνται από ψηλά με σύρματα ή με νήματα από λινάρι ή κάνναβη και ονομάζονται μαριονέτες (οι αρχαίοι Έλληνες τις ονόμαζαν νευρόσπαστα που σημαίνει κούκλες κινούμενες με χορδές, και οι Ρωμαίοι pupae και imaginunculae animatae), είτε είναι χωρίς πόδια, οπότε κινούνται από κάτω, άμεσα, με τα δάχτυλα του εμψυχωτή της κούκλας τοποθετημένα σε ειδικές τρύπες για την κίνηση των διαφόρων μελών του σώματός της και ονομάζονται σήμερα –καταχρηστικά– νευρόσπαστα. Η αρχή και των δύο μορφών ανδρεικέλων ανάγεται σε πολύ παλιά χρόνια. Στην ινδική μυθολογία αναφέρεται ότι ο θεός Σίβα ερωτεύτηκε την κινούμενη κούκλα της γυναίκας του, ενώ στην Αίγυπτο, στον τάφο ενός ψάλτη του Όσιρη που ονομαζόταν Κέλμις, βρέθηκε μικρό πρότυπο θεάτρου μαριονετών. Δεν αποκλείεται η πρώτη εμφάνισή τους να έχει σχέση με οργιαστικές λατρείες, αφού στην Αίγυπτο, όπως διηγείται ο Ηρόδοτος (Β’ 48) περιγράφοντας τη λατρεία του Διονύσου, οι γυναίκες που έπαιρναν μέρος στη λιτανεία κρατούσαν πηχυαία αγάλματα του θεού, του οποίου τον υπερμεγέθη φαλλό κινούσαν με νήματα. Η αρχή της ιστορίας των ανδρεικέλων είναι σκοτεινή, βέβαιο όμως είναι ότι στην αρχαία Ελλάδα και στη Ρώμη ήταν πολύ διαδεδομένα –το βεβαιώνουν ο Πλάτων, ο Αριστοτέλης, ο Λουκιανός, ο Κικέρων– και μάλιστα κατά τον 1o αι. π.Χ., όπως μαρτυρεί ο Οράτιος, αποτελούσαν πολύ συνηθισμένο θέαμα. Μετά την κατάλυση της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας τα ανδρείκελα εξαφανίστηκαν ως θεατρική έκφραση από την Ευρώπη. Κινούμενες, όμως, ξύλινες κούκλες παρουσιάστηκαν πάλι στις θρησκευτικές τελετές κατά τη μεσαιωνική εποχή. Στη Βενετία, τον 10o αι., ήταν συνδεδεμένες με τη γιορτή της Μαρίας, στα πλαίσια της οποίας αντικατέστησαν τις 12 πλούσια ντυμένες παιδούλες, τις λεγόμενες Μαριόνε, που λιτάνευαν επάνω σε άρμα στους δρόμους της πολιτείας, και από τότε ονομάστηκαν και μαριονέτες (υποκοριστικό του Μαριόνε). Ως θεατρικό είδος, οι μαριονέτες και τα νευρόσπαστα εμφανίστηκαν ξανά στην Ιταλία, τον 16o αι. Ακολούθησαν, χωριστά το κάθε είδος, την πορεία της Κομέντια ντελ’ άρτε, ρίζωσαν στη Γαλλία και εξαπλώθηκαν (χάρη στην εύκολα μεταφερόμενη ξύλινη μικρή –ύψους 2 μ. και πλάτους 1 μ.– παράγκα τους) σε όλη την Ευρώπη. Ένα ενθουσιώδες κοινό υποδέχτηκε παντού το κ., που διασκέδαζε τα παιδιά και τα λαϊκά στρώματα και έγινε αποδεκτό στα πιο πνευματικά σαλόνια, όπως της δούκισσας του Μεν και του Βολτέρου. Με τον καιρό οι εμψυχωτές των ανδρεικέλων εμπλούτισαν το θέατρό τους. Τελειοποίησαν την τεχνική των κινήσεων, διασκεύασαν και παρουσίασαν, από την απλή σκηνή τους, το δραματολόγιο μεγάλων θεάτρων ή συνέθεσαν έργα εμπνευσμένα από γεγονότα της αστικής και της εθνικής ζωής, τα οποία διάνθισαν με αστεία, αθυροστομίες και καυστική σάτιρα, και δημιούργησαν ανδρείκελα-τύπους εθνικούς, όπως τον Ναπολιτάνο Πουλτσινέλα, τον Πολισινέλ στη Γαλλία, τον Παντς και τη γυναίκα του Τζούντι στην Αγγλία, τον Κάσπερ και τη γυναίκα του στη Σουηδία, τον Pickelhering στην Ολλανδία, τον Πετρούσκα στη Ρωσία, τον μπάρμπα-Μυτούση στην Ελλάδα κ.ά. Και οι δύο μορφές κ., το θέατρο των μαριονετών και το θέατρο των νευρόσπαστων, εξακολουθούν να υπάρχουν και σήμερα σε ορισμένες χώρες, με τις παραδοσιακές ιδιομορφίες της καθεμίας. Στις περισσότερες χώρες όμως έχουν αντικατασταθεί από έναν νέο τύπο ανδρεικέλου, τον συνδυασμό της μαριονέτας και του νευρόσπαστου, τη marionette à gaine, που διατηρεί την πλούσια αμφίεση, τη σωματική κατασκευή και τα νήματα της μαριονέτας, αλλά παίζεται και με το χέρι, όπως τα νευρόσπαστα, από τα κύρια πρόσωπα. Ανανεωτές του κ. υπήρξαν ο Μαρσέλ Τεμποράλ, ο Ιβ Ζολί και ο Αντρέ Ταόν στη Γαλλία, ο Γιόζεφ Σκούπα και ο Γιαν Μαλίκ στην πρώην Τσεχοσλοβακία, ο Χάρο Ζίγκελ και ο Μαξ Ζακόμπ στη Γερμανία, ο Σεργκέι Ομπραζόφ στη Ρωσία, ο Τόνι Σερτζ και ο Ρέμο Μπουφάνο στις ΗΠΑ και ο Βιτόριο Λοντρέκα στην Ιταλία. Στην Ελλάδα, το κ. είναι σχετικά πρόσφατο· το 1920 ο καραγκιοζοπαίχτης Xρ. Κονιτσιώτης, χρησιμοποιώντας τον Φασουλή και τον Περικλέτο –ανδρείκελα που προηγουμένως έκαναν την εμφάνισή τους μόνο τις Απόκριες, με πρωτοβουλία, όπως παραδίδεται, των υδραυλικών και των καρβουνιάρηδων–, έκανε μια πρώτη απόπειρα δημιουργίας κ., που έμεινε χωρίς συνέχεια. Ακολούθησαν, αργότερα, πιο συστηματικές προσπάθειες. Το 1939 ιδρύθηκε το πρώτο οργανωμένο κ. και, από το 1943, λειτούργησε το Κ. Αθηνών ή Ο Μπάρμπα-Μυτούσης. Στον 20ό αι. σημειώθηκε αναγέννηση του κ. μέσα από το θέατρο, τον κινηματογράφο και την τηλεόραση, ενώ παραστάσεις κ. φιλοξενούνται και σε πολλά σχολεία, ως αποτελεσματικό μέσο που παρέχει στα παιδιά μια καθαρτική λύτρωση από τις ψυχικές τους εντάσεις και τα διδάσκει εκφραστικές δεξιότητες. Βλ. λ. ανδρείκελα· Καραγκιόζης· κινούμενα σχέδια (ταινίες με κινούμενες κούκλες). Νευρόσπαστο μόνο με χέρια· νευρόσπαστο με χέρια και πόδια. Οι ιταλικές μαριονέτες, που απεικόνιζαν τύπους της Κομέντια ντελ’ άρτε, γνώρισαν μεγάλη επιτυχία στην Ευρώπη. Οι γιαπωνέζικες μαριονέτες ονομάζονται μπουνρακού. Μαριονέτα του θεάτρου σκιών της Ιάβας· είναι σχεδιασμένη σε δέρμα και κινείται με ραβδάκια. Βενετσιάνικες μαριονέτες του 18ου αι. Η μορφή αυτή θεάματος ήταν στη μόδα τον 17o και τον 18o αι.

* * *

το

θέατρο με μαριονέτες, με ανδρείκελα που κινούνται με λεπτά σχοινιά ή σύρματα.

[ΕΤΥΜΟΛ. Απόδοση στην ελλ. ξεν. όρου, πρβλ. αγγλ. puppet show ή puppet play].